Osady obronne w krajobrazie kulturowym powiatu górowskiego

Krajobraz kulturowy jest pojęciem, które pojawia się często w kontekście polityki regionalnej. W potocznym rozumieniu stanowi on połączenie walorów środowiska naturalnego z formami powstałymi w wyniku działań człowieka. Można więc zadać pytanie – co wspólnego może mieć zamieszkiwana przez nas przestrzeń z przeszłością? Znany geograf Yi-Fu Tuan stwierdził kiedyś, że najłatwiej jest zrozumieć ten związek komuś żyjącemu w świecie pełnym historycznych budowli i dzieł sztuki, a Europa przypomina pod tym względem prawdziwe muzeum z bogatymi zbiorami.  

Cele grantu

Celem projektu była szczegółowa inwentaryzacja oraz rejestracja stanu zachowania reliktów osad obronnych występujących na terenie powiatu górowskiego (woj. dolnośląskie) oraz popularyzacja i upowszechnienie wiedzy o reliktach średniowiecznego osadnictwa obronnego. Projekt realizowany był w trybie dwuletnim (w latach 2014-2015).

Projekt „Osady obronne w krajobrazie kulturowym powiatu górowskiego” (umowa nr 2739/14/ FPK/NID) był dofinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego przyznanych przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w ramach priorytetu 5 – Ochrona zabytków archeologicznych. Część podjętych działań została również sfinansowana ze środków europejskiego projektu ArchaeoLandscapes Europe (ArcLand). Kierownikiem projektu był dr Grzegorz Kiarszys.

Działania podjęte w związku z realizacją grantu miały na celu zdefiniowanie kulturotwórczej roli reliktów wczesnośredniowiecznych grodów pierścieniowatych i późnośredniowiecznych warownych siedzib rycerskich z obszaru powiatu górowskiego (woj. dolnośląskie). Są to jedne z najbardziej niezwykłych i monumentalnych obiektów krajobrazowych, będących śladami działalności dawnych grup ludzkich. W trakcie badań były one rozpatrywane zarówno jako fenomen całkowicie współczesny, który może wzbudzać zainteresowanie obecnych mieszkańców regionu, jak i potencjalne źródła informacji o dawnej kulturze, historycznej funkcji, którą pełniły, chronologii oraz okoliczności powstania. 

Stanowiska archeologiczne przebadane w trakcie realizacji projektu za pomocą nieinwazyjnych metod badawczych (m.in. lotniczego skanowania laserowego, fotografii lotniczej, badań geofizycznych i powierzchniowych) znajdują się w granicach powiatu górowskiego. Uznałem bowiem, że narracja osadzona w kontekście regionalnym pozwoli na czytelne zdefiniowanie punktu odniesienia pomiędzy przeszłością tych ziem i ich teraźniejszością. Przyjęcie tej perspektywy powinno być także pomocne w popularyzacji wiedzy o omawianych zabytkach oraz uświadomieniu potrzeby ich powszechnej ochrony jako dobra wspólnego społeczności lokalnej.

Trzy średniowieczne światy

Zakres chronologiczny przebadanych stanowisk archeologicznych jest bardzo szeroki. Sięga od przełomu VIII/IX wieku, gdy, w świetle obecnej wiedzy, na Śląsku pojawiły się pierwsze plemienne warownie, aż po koniec wieku XV, który na omawianym obszarze był symbolicznym schyłkiem istnienia rycerskich siedzib na kopcach w ich pierwotnej formie.

Podczas badań zastosowano nieinwazyjne metody archeologiczne, a analiza i integracja uzyskanych rezultatów była przeprowadzona w systemach informacji geograficznej. Tam, gdzie było to możliwe, uzupełniłem je o wyniki wcześniejszych badań powierzchniowych i wykopaliskowych.

Aby odejść od tradycyjnego schematu narracji archeologicznych, które interesują się przede wszystkim wielkimi procesami historycznymi, skupiłem się na zagadnieniach dotyczących dynamiki społeczno-kulturowej. W związku z tym sklasyfikowałem badane stanowiska archeologiczne według trzech głównych systemów społecznopolitycznych, w których funkcjonowały – okresu plemiennego, czasów państwa piastowskiego oraz późnego średniowiecza. W omawianych granicach chronologicznych horyzontów tych można by wyróżnić znacznie więcej, ale dla przyjętego zakresu tematycznego nie było takiej potrzeby.

Kluczową rolę w procesie badawczym odegrało stanowisko archeologiczne w Sądowlu. Ciągłość istnienia skupiska osadniczego w Sądowlu oraz jego przemiany przestrzenne, które następowały w kolejnych okresach historycznych, czynią z niego bowiem swoisty łącznik pomiędzy rzeczywistością kulturową plemiennych Słowian i okresem późnego średniowiecza. Jest to palimpsest, w którym swoje piętno odcisnęły trzy słowiańskie światy.

Publikacje

Kiarszys G. 2015. Trzy światy średniowiecza. Iuxta castrum Sandouel, Szczecin: WNUS.
Kiarszys G. 2015. Why are maps often misleading about archaeological sites?: Ideology, maps, ALS and historical aerial photographs of district Góra, Lower Silesia Region, western Poland, w: Ivanišević V., Veljanovski T., Cowley D., Kiarszys G., Bugarski I. red., Recovering Lost Landscapes, Belgrade: Institute of Archeology, s. 21-33.
Kiarszys G. 2017. Palimpsesty średniowiecznych krajobrazów w świetle metod nieinwazyjnych. Przykład archeologicznych studiów nad grodziskami powiatu górowskiego, woj. dolnośląskie, w: A. Buko, K. Karolinger i S. Jędrzejewska, Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, Tom IV, Badania interdyscyplinarne, s. 55-77, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Kiarszys G., Kolenda J. 2017. Wczesnośredniowieczne grodziska w krajobrazie doliny Baryczy. Przyczynek do studiów nad przemianami osadniczymi, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, Tom 59, s. 93-126.
Kiarszys G. 2017. Palimpsests of medieval landscapes. A case study from Lower Silesia Region, Poland. „AARGnews 54: March 2017”, s. 21-36.